यहाँहरू सबैलाई यथायोग्य यथोचित स्वरुचि अभिवादन !
हरेक सभा, सम्मेलन, कार्यक्रमका शोभा नै उपस्थित जनहरू हुने गर्दछन् । आसविना र त्रासविनाको अनि न भोज न भत्ताको विशुद्ध सात्विक, सार्थक कार्यक्रमहरूमा उपस्थिति प्रायः पातलो नै हुन्छ । पातलो उपस्थितिको एउटा सकारात्मक पाटो वा भनूँ महक भनेको त्यो पातलो जमघटमा मोटा मान्छेहरूको उपस्थिति पनि पातलो नै हुन्छ । (यहाँ मोटा भनेको आकार होइन, सत्ता, धन, पद आदिले मोटा) । तर पनि उपस्थित सबैजना ठूला मान्छे नै हुन्छन् । तर फरक फगत केमा हुन्छ भने कोही कदले ठूला कोही पदले ठूला, कोही सुकर्मले ठूला कोही कुकर्मले ठूला, कोही स्वसत्ताले ठूला कोही राज्यसत्ताले ठूला, कोही मनले ठूला कोही धनले ठूला, कोही विद्याले ठूला कोही बुद्धिविवेकले ठूला, कोही सेवाले ठूला कोही मेवाले ठूला ।
आज हामीले ठूला मान्छेहरूको सालिकको अनावरण ग¥यौँ । उनीहरूमध्ये कोही पनि पदले, सत्ताले, धनले, कुलले, मूलले ठूला भएका थिएनन् । सुकर्म, सादगीपन, निष्ठा र इमानले ठूला भएका हुन् । यसरी ठूला भएका तत्कालका राष्ट्रिय निधि अहिलेका राष्ट्रिय विभूतिहरूको सालिकको छुट्टै महिमा छ, छुट्टै गरिमा छ । किनभने आवधिक सत्ता परिवर्तन भइरहँदा पनि उनीहरूको सालिकचाहिँ भत्काइँदैन, तोडफोड गरिँदैन । कर्मले अमर भएकाहरूको सालिक पनि अमर हुने रहेछ । त्यसैले होला यस्ता विभूतिहरूको सालिक ठड्याउँदा राज्यकोषको सानो बाछिटासमेत परेको छैन ।
शब्दयात्रा प्रकाशनद्वारा आयोजित यस कार्यक्रमका सन्दर्भमा भन्नुपर्दा अचेल हरेक कार्यक्रम, सभा, समारोह जहाँ पनि मूल वस्तु भनेको शब्द हुँदो रहेछ । भाषण पनि शब्दजाल नै हो । स्मृति पनि शब्द, श्रुति पनि शब्द । तालीको कारण पनि शब्द अनि गालीको कारण पनि शब्द । घरघरमा गई हेर्दा शब्द मात्रै सुनिन्छ । संसदभित्र छिरौँ शब्द मात्रै, अदालतभित्र इजलासमा छिरौँ शब्द मात्रै । प्राइमरी कक्षादेखि विश्वविद्यालयसम्म शब्दकै व्यापार । विद्या आर्जन पनि शब्दको भण्डारन न हो ! अनि विद्वान्को प्रमाणपत्र पनि शब्द नै हो । स्नातक भनौँ कि आचार्य, प्रा. भनौँ कि डा., यी सबै शब्द नै त हुन् ! मोबाइल, आइप्याड, ट्याब्लेटभित्र के छ ? शब्दैशब्द छ । सम्पत्तिको पुर्जा लालपुर्जामा के छ ? शब्द मात्रै छ । हाम्रो पहिचान नागरिकतामा के छ ? शब्द । हाम्रो हकहित र अधिकारको प्रत्याभूति गर्छ केले ? संविधान र ऐन–कानुनले । त्यो पनि शब्द । यसरी हेर्दा हामी सबैको जीवनयात्रा भनेको शब्दयात्रा नै रहेछ ।
आध्यात्मिक क्षितिजतिरको कुरा गरौँ । स्तुति पनि शब्द, मन्त्र पनि शब्द । सबै धर्म र सम्प्रदायको मूल मानिन्छ वेद । त्यो पनि शब्द त हो ! त्यसैले हाम्रा ऋषिमुनिहरूले भने — ‘अक्षरं परमं ब्रह्म’ । यो अक्षर नै क्षय नहुने ब्रह्म हो । यो अक्षर ताम्रपत्र, शिला वा सफ्टवेयरमा कैद गरौँ वा श्रुति–स्मृति परम्पराद्वारा वाणीद्वारा प्रकट गरौँ । यो ब्रह्माण्डमा आकाशतàवले सबै शब्दध्वनिहरूलाई सुरक्षित गरिराखेको हुन्छ, नाश हुँदैन । हाम्रो यो देह पञ्चतàवको सम्पत्ति पञ्चतàवमै मिल्छ । भित्रको चैतन्य आत्मा पनि महाप्रलयपछि परमात्मामा मिल्छ । ‘एकोऽहम् बहुस्याम्’ ‘बहुस्याम् एकोऽहम्’ हुने त हो ! अध्यात्मले भन्छ हरेक वस्तुको आयु हुन्छ, सृष्टिको पनि निश्चित आयु हुन्छ, यहाँसम्म कि त्रिदेवहरूको पनि एक निश्चित आयु हुन्छ । आयु नहुने अनादि र अनन्त, सनातन भनेको त वेद मात्रै पो रहेछ ! वेद भनेको शब्दभण्डार त हो !
असत्य संसार, असत्य देह या भनौँ कि वेदान्तको भाषामा ‘एकोऽहम् द्वितीयो नास्ति’ भन्ने, ‘अयमात्मा ब्रह्म’ भनौँ कि ‘अहं ब्रह्मास्मि’ अथवा ‘सर्वं खल्विदंं इदं ब्रह्म’ मानौँ, एक तàव चैतन्य, जसलाई आत्मातàव, परमात्मातàव जे माने पनि हुन्छ । त्यो परम चैतन्य नाश हुँदैन । त्यसैले त्यो ब्रह्म हो, बृहत् हुन्छ, पुनः सङ्कुचन हुन्छ, एकोऽहम् हुन्छ, बहुस्याम् हुन्छ, नाश हुँदैन । कालातीत सत्य हो चैतन्य । त्यसैले त्यो ब्रह्म भयो । अर्को तàव भयो शब्द–अक्षर । त्यो पनि नाश हुँदो रहेनछ । ‘एकोऽहम्’ हुँदा वेद मात्र हुन्छ, ‘बहुस्याम्’ हुँदा उपनिषद्, शिक्षा, कल्प, निरुक्त, छन्द, व्याकरण, ज्योतिष आदि, पुराण आदि अनेक वाद, सिद्धान्त, दर्शन हुन्छ र प्रलयपर्यन्त पुनः वेदमा समाहित हुन्छ । कसैले के पनि मानेका छन् भने वेद पनि एकाक्षरी ब्रह्म, प्रणव, ॐकारमा समाहित हुन्छ, लय हुन्छ । यसरी हेर्दा परमतàव, परमचैतन्य ब्रह्म भनेको एउटा यस्तो अलौकिक दिव्य अद्वितीय सिक्का रहेछ, जसको अग्रभाग चैतन्य (आत्मा, परमात्मा) र पृष्ठभाग अक्षर (शब्द, वेद, ॐकार जे भनौँ) । त्यसैले त सिक्का नै अक्षरातीत ब्रह्म पनि हो ।
शब्दबाट मन्त्र बन्दछ । मन्त्रले आफूलाई बाँध्ने अनि इष्ट देवीदेवतालाई आवाहन गर्ने, बोलाउने काम गर्दछ । त्यस्तै शब्दबाट राज्यको कानुन बन्दछ । कानुनले पनि एकातिर आफू (राज्य वा सरकार) लाई बाँध्ने काम गर्दछ भने अरूलाई आह्वान गर्ने, निर्देश गर्ने, फर्मानहरू जारी गर्नेसमेत कार्य गर्दछ । ठीक त्यसरी नै शब्दमय, प्रज्ञामय वेदचाहिँ यो अखिल ब्रह्माण्डको संविधान हो । जसरी प्राचीन राष्ट्रमध्येको एक बेलायतको संविधान अलिखित छ, त्यसरी नै लिपिको आविष्कारपूर्व, पेपर–पेन्सिलको समेत आविष्कारपूर्व (खरी–पाटी बन्नुपूर्व) यो वेद ब्रह्माण्डको संविधान पनि अलिखित नै थियो ।
यसरी बुझ्दा वेद अक्षर (क्षर नहुने शब्द) हो भने ब्रह्म त्यो अक्षरको अर्थ हो । अर्थविनाको अक्षर हुँदैन । अमूर्त चित्रको समेत केही अर्थ हुन्छ । वेद अक्षर र त्यसको अर्थ ब्रह्मको विस्तार यसरी भयो होला भनेर बुझ्न सकिन्छ — वेद (अक्षर) — प्रकृति — पञ्चतàव — जड पदार्थहरू । ब्रह्म (अर्थ) — परम चैतन्य — पुरुष — जडभिन्न पदार्थहरू ।
(२०७५ मङ्सिर २६ गते शब्दयात्रा प्रकाशनद्वारा आयोजित शब्दसाधकहरूको स्मारक अनावरण कार्यक्रममा गरिएको प्रवचनको सारसङ्क्षेप)